از دیدگاه معرفت شناسی، اخلاق اسلامی علاوه بر معرفت حسی و عَقلی که پیش از اسلام استفاده می‌شد، از معرفت نَقلی و وحیانی و حدیثی نیز برای شناخت استفاده می‌کند.

1 -  با حس، رفتارهای روزمره و قابل مشاهده را مطالعه می‌کند

2 -  با عقل، احکام و قواعد کلی اخلاقی را مطالعه می‌کند. (اخلاق عقلی(

3 -  با وحی و نقل که به عنوان نوع دیگری از برهان در قضایا استفاده می‌شود. (اخلاق نقلی)

روش محوری در اخلاق اسلامی روش عقلی‌ست. دو روش دیگر به عنوان شواهد اظافی به کار می‌روند. لذا شباهت زیادی بین اخلاق اسلامی و اخلاق یونانی وجود دارد. اما تفاوت آن با مکاتب اخلاقی جدید (مدرن) چنان بنیادی ست که شباهت این دو بسیار کم است. مثلاً بسیاری از مکاتب اخلاقی نوین از عقل به عنوان ابزار معرفتی استفاده نمی‌کنند.

یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که در جهان‌بینی هر مکتب مورد توجه قرار دارد، شناخت انسان از دیدگاه آن مکتب است. هر مکتب با شناختی که از انسان و استعدادهای خاص او به دست می‌دهد، به سوالات اجتناب‌ناپذیری پاسخ می‌دهد. سوالاتی که از دیرباز دربارهٔ انسان مطرح بوده‌است. پاسخ به این سوالات، با بینش هر مکتب نسبت به جهان هستی ارتباطی تنگاتنگ دارد.

انسان از جنبه‌های گوناگونی موضوع علوم مختلف قرار می‌گیرد. روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، تاریخ، اخلاق، دانش پزشکی و زیست‌شناسی علومی هستند که هر یک وجود انسان را از دیدگاهی ویژه مورد بحث قرار می‌دهند. اما آنچه در انسان‌شناسی از اهمیّت ویژه برخوردار است، شناخت و اعتقاد به ابعاد دوگانه وجود انسان، یعنی بدن و بُعدی جز آن است که روح نامیده شده.

بدن، موجود مادی و مربوط به عالم طبیعت است و نفس انسانی، موجودی فوق طبیعی و عقلی است. بدن انسان را با حس و نفس او را با عقل می‌توان شناخت. بعد عقلانی وجود انسان با ذات و هویت او در ارتباط است و با وجود دیدگاه‌های مختلفی که درباره ارتباط نفس و بدن مطرح است، می‌توان گفت: نفس جنبه عالی‌تر و برتر وجود انسان را تشکیل می‌دهد؛ به گونه‌ای که لذت، سعادت، کمال و خیر حقیقی انسان به این بعد از وجود او مربوط می‌شود. اثبات مراتب سه‌گانه وجود انسان؛ یعنی حس، خیال و عقل، تبیین رابطه میان این مراتب بر اساس حرکت جوهری و جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء بودن نفس، از مؤثرترین مسائل انسان‌شناختی در علم اخلاق است.

از دیدگاه اسلام اخلاق مطلق است. یعنی جاودان و عام است. نه مخصوص زمان و مکانی خاص؛ زیرا اعمالی هستند که خوبی و بدی آنها قرارداری نیست. بلکه ذاتی ست. مثلاً دروغ ممکن است در شرایطی اضطراری حتی توسط اسلام مجاز شود. امّا این، تاثیر منفی دروغ را بر انسان از بین نمی‌برد.

مفاهيمي كه در مسائل اخلاقي به كار مي‌رود سه گروه هستند:

 1 -  مفاهيمي كه به غايات و نتايج اخلاق مربوط مي‌شوند مثل فلاح، فوز و سعادت يا خسران شقاوت و هلاكت اين گونه مفاهيم بيان كننده صفات نتيجه افعال اخلاقي هستند و فعل اختياري يا صفت اخلاقي به اين مفاهيم يا صفات متصف نمي‌ شوند مگر به طور مجازي. و چون محدود اخلاق شامل افعال اختياري و يا صفات و ملكات نفساني است. اين گروه از مفاهيم را نمي‌توان عناوين اخلاقي به شمار آورد.

2 - مفاهيمي كه هم صفت براي افعال اختياري و ملكات نفساني واقع مي‌شوند و هم صفت براي اشياء خارجي مثل(خير، شر، حسن و سوء) و به طور مطلق مفاهيم اخلاقي نيستند مگر آنكه براي فعل اختياري يا ملكات نفساني استفاده شود.

3 -  مفاهيمي كه فقط و فقط براي افعال اختياري انسان به عنوان صفت استفاده مي‌شود نظير (بر و فجور) كه اين گروه مفاهيم به طور مطلق از مفاهيم اخلاقي هستند.

مفاهيم عام اخلاقي شامل خير و شر، نور و ظلمت، بر و فجور و تقوا و شامل ارزش ديگر است.

از آيه ( ان اكرمكم عندالله اتقيكم) استنباط مي‌شود كه تقوا تنها ارزشي است كه براي افعال اختياري در قرآن لحاظ شده است.

در نظام اخلاقي اسلامي سعادت حقيقي آدمي همان (سعادت اخروي) است در حاليكه در نظام‌هاي اخلاقي مادي سعادت دنيوي ملاك است و اين نقطه اصلي تفاوت دو نظام اخلاقي است. پس در اين نظام هر چه ما را به اين سعادت برساند خوب است البته در اين نظام (نيت و انگيزه) نيز از جمله بنيان‌هاي ارزش اخلاقي و منشاء خوبي و بدي‌ها بشمار مي‌آيد.

ویژگیهای نظام اخلاقی اسلام:
1 -  فراگیری و شمول: بدین معنی كه انواع مختلف افعال انسان، مانند افعال خاص هر فرد ، در ارتباط با خانواده و یا با كردهها و جوامع مختلف انسانی و افعال فرد در ارتباط با خدای متعال ارزش گذاری می‌شوند، یعنی انسان در انواع فعالیت‌ها و ارتباط‌های خود قادر به كسب ارزشهای اخلاقی است.
2 -  هماهنگی و انسجام درونی: در نظام اخلاقی اسلام با در نظر گرفتن مراتب وجودی انسان و كمالات و لذایذ و خرامت‌های هر مرتبه، مصداق كمال و لذت مطلوب نهایی انسان تعیین شده و همه اعمالی كه در این جهت واحد هستند هماهنگ گردیده براساس آن ارزیابی شده‌اند.
3 -  قابلیت تبیین عقلانی : در این نظام، قوانین اخلاقی صرفاً مبتنی بر احساسات، عواطف و احكام صادره از سوی فرد و اجتماع نبوده، انشایی محض نیستندبلكه با اتكاء به جهان بینی اسلامی منبا و پشتوانه واقعی دارند و لذا قابل تبیین و استدلال می‌باشند.
4 -  توجه به تمام نیازها وابعاد انسان: نظام اخلاقی اسلام با محور قراردادن خدا، بین همه ابعاد و نیازهای اصیل انسانی جمع نموده، دست‌یابی به همه آنها را با هم ممكن ساخته است.
5 -  توجه به حسن فاعلی و فعلی: در نظام اخلاق ، علاوه بر خود عمل و نتایج آن، به نیت كه نقش جهت دهنده به عمل را دارد، توجه شده‌است به گونه‌ای كه نیت، روح و منشأ اساسی ارزش اخلاقی عمل به حساب می‌آید.
6 -  مراتب داشتن ارزش‌ها: در این نظام، ارزشها دارای مراتب و درجات مختلفی‌اندكه نسبت به میزان خلوص نیت و آثار آن متفاوت است و بدین جهت دسترسی به بعضی از مراحل آن برای عموم انسان‌ها به آسانی میسر است.

www.andisheqom.com

www.bashgah.net

http://fa.wikipedia.org